Τουρκία, Ιράν και Νεο-οθωμανισμός - Τι λένε τα Ουικιλίξ

Γράφει ο Θανάσης Μπούνταλης

Η τελευταία διαρροή του Ουικιλίξ (το επονομαζόμενο "Cablegate") περιέχει χιλιάδες τηλεγραφήματα Αμερικανικών πρεσβειών ανά την υφήλιο, μερικά από τα οποία αφορούν εμμέσως στην Ελλάδ διά της Τουρκικής οδού. Από τα τηλεγραφήματα που διαρρέει σταδιακά το Ουικιλίξ (για να μην δυσχερανθεί η "αφομοίωσή" τους λόγω όγκου), έχουν δημοσιοποιηθεί μέχρι σήμερα 27 τηλεγραφήματα από την πρεσβεία στην Άγκυρα και 3 από το Προξενείο στην Κων/πολη, με ημερομηνίες από τον Ιανουάριο 2004 έως τον Φεβρουάριο 2010.

Σε αυτά, ήδη από το 2005 γίνεται λόγος για την...νεοθωμανική μετάλλαξη της Τουρκίας, στην οποία την οδηγεί ο Ερντογάν βασιζόμενος "στο χάρισμά του, στο ένστικτό του και σε αναλύσεις συμβούλων που κατεβάζουν θεωρίες συνομωσίας από το διαδίκτυο, ή που είναι χαμένοι σε νεοθωμανικές Ισλαμιστικές φαντασιώσεις, π.χ. ο Ισλαμιστής σύμβουλος εξωτερικής πολιτικής και σύμμαχος του Γκιουλ, Αχμέτ Νταβούτογλου" (05ANKARA1730, εμπιστευτικό, 25/3/2005).

Κατοπινά τηλεγραφήματα του Αμερικανού πρεσβευτή στην Άγκυρα (2008-10)James F. Jeffrey αποκαλύπτουν την άποψη που αυτός σχηματίζει για τον Ερντογάν (για τον οποίο συμπεραίνει ότι "απλώς μισεί το Ισραήλ", 09ANKARA1549, εμπιστευτικό, 27/10/2009), για την νεοθωμανική-ισλαμιστική μετάλλαξη που επιφέρει στην Τουρκία, καθώς και για τις θέσεις στις οποίες αυτή η μετάλλαξη την οδηγεί ως προς το Ιράν.

Κομβικό σημείο αποτελεί η στάση της Τουρκίας απέναντι στο Ιράν. Ο Τζέφρεϊ περιγράφει το "τσιγάρισμα" που επεφύλαξε στον Τούρκο Υφυπουργό Εξωτερικών Σινιρλιόγλου, σχετικά με τις δηλώσεις Ερντογάν ότι οι ισχυρισμοί περί Ιρανικών πυρηνικών όπλων είναι "κουτσομπολιά". Ερωτώμενος αν τα "κουτσομπολιά" είναι οι δηλώσεις Ομπάμα, ο Σινιρλιόγλου επιχείρησε να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα, και απέδωσε τις δηλώσεις Ερντογάν σε τακτική προσπορισμού εμπιστοσύνης από τα μεσανατολικά κράτη (09ANKARA1583, εμπιστευτικό, 3/11/2009). Ομοίως περιγράφει την 40λεπτη συνομιλία του Υφυπουργού Phillip H.Gordon με τον Νταβούτογλου, στην οποία ο Gordon ήταν πιεστικός για την ανάληψη πιο ισχυρών θέσεων εναντίον του Ιράν. Επιχειρώντας δε να δώσει εξηγήσεις για άλλη πρόσφατη δήλωση του Ερντογάν ότι βλέπει το Ιράν ως φίλο, ο Νταβούτογλου, επίσης προσπάθησε να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα, αντιτείνοντας ότι τέτοιες δηλώσεις αποσκοπούν στην διατήρηση της εμπιστοσύνης του Ιράν (09ANKARA1654, μυστικό, 17/11/2009). Την τουρκική διγλωσσία στο θέμα του Ιράν αντιλαμβάνεται ο Τζέφρεϊ και κατά τις συνομιλίες μεταξύ του Αμερικανού Υπ. Αμύνης Robert Gates με τον Τούρκο ομόλογό του Μεχμέτ Βεκντί Γκονούλ. Ο Τζέφρεϊ υπογραμμίζει την ασυμφωνία της δήλωσης του Γκονούλ ότι "ανησυχεί για την Ιρανική απειλή" (τιθέμενος υπέρ μιας αντιπυραυλικής ασπίδας για την Ευρώπη), με προηγούμενες τουρκικές δηλώσεις προς την αντίθετη κατεύθυνση (10ANKARA251, εμπιστευτικό, 16/2/2010).

Σχετικές αναλύσεις κάνει και ο Αμερικανός Γεν. Πρόξενος στην Κων/πολη, SharonA. Wiener, ο οποίος υποβαθμίζει την επιρροή της Τουρκίας στο Ιράν, ακόμη δεκαι την ίδια την κατανόησή της για τα τεκταινόμενα σε αυτό. Αναλύοντας επαφές που είχε με διάφορους παράγοντες, διαπίστωσε ότι κανείς δεν του παρουσίασε "συγκεκριμένες αποδείξεις ότι η Τουρκία έχει μετακινήσει τους Ιρανούς ηγέτες σε αλλαγή πλεύσης επί θεμάτων στρατηγικής σημασίας", ούτε καν σε ήσσονος σημασίας (π.χ. η μείωση του φόρου 45% στις εισαγωγές Τουρκικών προϊόντων). Θεωρούν ότι "το Ιράν γνωρίζει ότι η Τουρκία δεν θα αποχωρήσει", και δεν υποχωρεί παρότι έχει ανάγκη την διπλωματική της κάλυψη. Επιπλέον, επαφές του με Ιρανούς του υποδεικνύουν ότι η Τουρκία "έλκει τα συμπεράσματά της για την εσωτερική δυναμική του Ιράν, από ένα υποκειμενικό φίλτρο, που αποδίδει υπερβολική αξία στην σταθερότητα της περιοχής" και τον οδηγούν στο συμπέρασμα ότι "παρά την πεποίθησή της ότι κατανοεί το Ιράν καλύτερα απ'ότι οι περισσότερες άλλες χώρες … είναι το ίδιο αβέβαιη με τις ΗΠΑ και άλλες δυτικές χώρες για το τι συμβαίνει πίσω από τις κλειστές πόρτες του καθεστώτος" (09ISNTANBUL440, εμπιστευτικό, 4/12/2009).

Επίσης, ιδιαίτερη ανάλυση κάνει ο Τζέφρεϊ για τις αναδυόμενες φιλοσοφίες των "μηδενικών συγκρούσεων" και του "νεο-οθωμανισμού". Αν και δηλώνει εντυπωσιασμένος από τις πρωτοβουλίες του ΑΚΡ στην "πολιτική μηδενικών προβλημάτων", καταλήγει ότι στην ουσία αυτή δεν έχει οδηγήσει σε απτά αποτελέσματα με σειρά γειτόνων (Ελλάδα, Κύπρο, Αρμενία, Ιράκ, Συρία). Αναλύοντας συνοπτικά και με ακρίβεια την νεοθωμανική φιλοσοφία του Νταβούτογλου, διαπιστώνει ότι, πέραν κάποιων επιτυχιών, φέρνει την Τουρκία σε "προστριβές, όχι μόνον με εμάς [τις ΗΠΑ] και την ΕΕ, αλλά και με πολλούς από τους υποτιθέμενους κερδισμένους από μια επιστροφή σε Οθωμανική κατοχή. Επιπλέον δεν έχει καταφέρει ούτε μια αξιοπρόσεκτη επιτυχία". Υπογραμμίζει την αντίθεση όχι μόνον κοσμικών στοιχείων της Τουρκίας έναντι αυτής της στροφής αλλά και "πρώην Οθωμανών που δεν βλέπουν με συμπάθεια το παρελθόν τους κάτω από τους Πασάδες". Χαρακτηρίζει δε όλη αυτήν την στρατηγική ως "φιλοδοξίες Ρολς-Ρόις με δυνατότητες Ρόβερ" (Rolls Royce ambitions but Rover resources). Στο τέλος μένει αμφιταλαντευόμενος ως προς την τελική του ετυμηγορία για τον νεοθωμανισμό, την οποία ετυμηγορία συναρτά με την θέση στην οποία θα οδηγήσει την Τουρκία στο θέμα του Ιράν. Αυτό φαίνεται να αποτελεί το μείζον θέμα (10ANKARA87, μυστικό, 20/1/2010).

Ο Τζέφρεϊ δεν βλεπει με καμία εμπιστοσύνη την Τουρκία ως προς τον Δυτικό της προσανατολισμό. Ανησυχεί για την αποστασιοποίησή της από το ΝΑΤΟ "τώρα που οι άλλοι κίνδυνοι έχουν εκλείψει" και σημειώνει την δύσκολη θέση της στο θέμα της αντιπυραυλικής ασπίδας, που την αναγκάζει να λάβει μια άβολη θέση στον άξονα Ανατολής-Δύσης. Ως προς το Ιράν, δυσπιστεί για την δέσμευση της Τουρκίας στις Αμερικανικές θέσεις, λόγω των εμπορικών της σχέσεων με αυτό. Τέλος, αναφορικά με τις σχέσεις της με το Ισραήλ, ιδιαίτερο λόγο κάνει για τα διπλωματικά επεισόδια μετά την Ισραηλινή επιχείρηση στην Γάζα τον Δεκέμβριο του 2008. Συγκεκριμένα, θεωρεί ότι η "λαϊκίστικη αντιϊσραηλινή ρητορική" του Ερντογάν θα συνεχιστεί και ότι "τα θέματα θα ρίχνουν σκιά στις διμερείς σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ" (10ANKARA126, μυστικό, 26/1/2010).

Συμπέρασμα: Τουλάχιστον μια μερίδα της Αμερικανικής διπλωματίας "βλέπει" το διπλό παιγνίδι της Τουρκίας μεταξύ κεμαλισμού και νεοθωμανισμού, Δύσης και Ανατολής, ΗΠΑ και Ιράν, Ισραήλ και Ισλάμ. "Βλέπει" τις αντιφάσεις που αυτό της επιβάλλει, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Παρότι όμως θεωρεί τον νεοθωμανισμό ως μια "φαντασίωση" χωρίς πολλές πιθανότητες επιτυχίας, κατά βάση αυτός δεν φαίνεται να αποτελεί ενοχλητικό δόγμα. Το κρίσιμο σημείο φαίνεται να είναι το πόσο μακριά από τις αμερικανικές θέσεις θα φέρει την Τουρκία στο θέμα του Ιράν. Αυτό φαίνεται να είναι το φλέγον ζήτημα για την αμερικανική διπλωματία, τουλάχιστον όπως αποκαλύπτουν τα διαρρεύσαντα τηλεγραφήματα.

Σημείωση 1. Ο νεοθωμανισμός αντιμετωπίζεται με αρκετή συγκατάβαση από μερίδα της αμερικανικής διπλωματίας, λίγο-πολύ ως θνησιγενής φαντασίωση. Ακόμη και αυτή η αποτίμηση τελικώς αποδειχθεί έγκυρη, αυτό δεν σημαίνει ότι μια φαντασίωση δεν μπορεί να παράξει αποτελέσματα προτού τελικά "καταλήξει". Δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να βάλει τα Βαλκάνια σε σοβαρές περιπέτειες προτού υποκύψει στις δομικές της αδυναμίες. Η συγκατάβαση είναι μια πολυτέλεια που μπορεί να απολαμβάνει με ασφάλεια η υπερδύναμη στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Όμως για τα Βαλκάνια, η συγκατάβαση και η συνεπαγόμενη αδράνεια μπορεί να αποτελέσει μοιραίο λάθος.

Σημείωση 2. Εκτός από πραγματικά δεδομένα και επαφές, οι απόψεις που εκφράζονται στα παραπάνω τηλεγραφήματα επηρεάζονται και από δύο άλλους παράγοντες:Πρώτον, από τις προκαταλήψεις, τις εμμονές και τις ιδεοληψίες των αμερικανών διπλωματών απέναντι σε συγκεκριμένα ζητήματα (π.χ. στα ζητήματα του Ιράνκαι της Κούβας). Έτσι, μπορεί να βλέπουν μέσα από "υποκειμενικά φίλτρα",παρόμοια με εκείνα για τα οποία μέμφονται τους Τούρκους. Αυτό π.χ. παρατηρείται στα τηλεγραφήματα από την πρεσβεία στο Καράκας. H μανία κατά του Τσάβεζ είναι τέτοια, που ο πρώην πρέσβυς Patrick Duddy επιτίθεται σε μια από τις πιο καταφανώς επιτυχημένες πολιτικές του Τσάβεζ, αυτήν της υγείας και του προγράμματος Barrios Adentro (09CARACAS1551, εμπιστευτικό,14/12/2009),ενώ άλλος πρώην πρέσβυς, ο William Brownfield, συμβουλευόμενος πηγές που ο ίδιος θεωρεί αναξιόπιστες (06CARCAS219, μυστικό, 30/1/2006) καταλήγει ότι η Βενεζουελάνικη κυβέρνηση έχει κατακλυσθεί από Κουβανούς πράκτορες. Η αντικειμενικότητα υποκλίνεται στην εμμονή, ακόμη και σε τέτοια υψηλά αξιώματα.[1]
Δεύτερον, επηρεάζονται από ενδεχόμενες προσπάθειες αυτών των διπλωματών καριέρας να "αναμορφώσουν" κάποιες δυσάρεστες πραγματικότητες, ώστε "χαϊδέψουν τα αυτιά" της πολιτικής τους ηγεσίας, βελτιώνοντας παράλληλα τις δικές τους επαγγελματικές προοπτικές. Έτσι, ενδεχομένως κάποιες αναλύσεις Αμερικανικών υπηρεσιών προς την Κυβέρνηση να είναι βολικά παραμορφωμένες (όπως είχε συμβεί στο παρελθόν και κατά τον πόλεμο του Βιετνάμ, πράγμα που είχαν αποκαλύψει τα Pentagon Papers).

Άρα, τα τηλεγραφήματα είναι χρήσιμα για την αποκάλυψη συγκεκριμένων γεγονότων, εντολών και πρακτικών, αλλά και για την αποτίμηση των απόψεων της Αμερικανικής πολιτικής και διπλωματικής ελίτ. Όπου όμως εκφράζουν απόψεις θα πρέπει να αποτιμώνται κριτικά, συμπληρώνοντας και όχι υποκαθιστώντας τις δικές μας αναλύσεις.

[1] Eva Golinger, Znet, 5/12/2010, Wikileaks In Venezuela: Espionage, Propaganda And Disinformation

(από ardin, e-parembasis)