Το Κύμα (Die Welle): Πόσο εύκολη είναι η αναβίωση του φασισμού;

Θα μπορούσε να συμβεί σήμερα, εδώ, το ολοκαύτωμα;

Ένας καθηγητής Λυκείου ανένταχτος (Jürgen Vogel), ζει σε πλωτό σπίτι με την έγκυο σύντροφό του, επίσης καθηγήτρια. Φοράει τι σέρτ με το όνομα του θρυλικού συγκροτήματος Ramones και είναι παθιασμένος ροκάς. Εμφανισιακά δεν είναι ζεν πρεμιέ, αλλά ξεχειλίζει επάνω του η ενέργεια και η κινητικότητα, και ο τρόπος ζωής του είναι στον αντίποδα της αστικής ζωής. Είναι τυπάς. Κολυμπάει τον χειμώνα στο ποτάμι, αλλά έχει μια ζωή, κατά τα άλλα, συμβατική.

Θέλει να κάνει το μάθημα για την αναρχία αλλά του δίνουν το μάθημα για την...
απολυταρχία. Το παίρνει με βαριά καρδιά, αν και ψάχνει να κάνει όσο μπορεί το μάθημα πιο ενδιαφέρον. Και ενδιαφέρον σήμερα ένα πράγμα σημαίνει: όχι από καθέδρας διδασκαλία, αλλά βίωμα και προσωπική ενσυναίσθηση για το τι μπορεί να σημαίνει ένα αντικείμενο που δεν περιορίζεται στις σελίδες ενός βιβλίου. αλλά αφορά ανθρώπινες σχέσεις. Με άλλα λόγια δίνει ρόλους στους μαθητές του, και από μια τάξη παιδιών που βρέθηκαν τυχαία καθισμένα αναμεταξύ τους, εκείνος σπάει τις παρέες, αναδιατάσσει θρανία και καθίσματα, και τους μυεί σε μια ομάδα. Όταν ενταχτούν όλοι στην ομάδα με μια σειρά τελετών, θα φορούν ίδια χρώματα (τζην και λευκό πουκάμισο), θα είναι μέλη του Κύματος, και το κυριότερο μια γενιά που δεν είχε να πιστέψει πουθενά, επιτέλους, αποκτά όραμα, δηλαδή νόημα καθημερινότητας. Ωστόσο, το όραμα δεν θα αργήσει να γίνει εφιάλτης, όταν η αρχική ερώτηση για το εάν θα μπορούσε να γίνει στο παρόν πραγματικότητα η βία της απολυταρχίας γίνεται καταφατική. Η σημασία πολλαπλασιάζεται μετο δεδομένο της ναζιστικής παράδοσης, των προγόνων, αλλά και των σχετικών αναβιώσεων στη Γερμανία.

Τι είναι οικογένεια

Η ταινία θέτει πολλά ερωτήματα τα οποία περιστρέφονται γύρω από το ζήτημα τι μπορεί να εκθρέψει μια φασιστική ομάδα, πώς μπορεί να εκπαιδευτούν άτομα ανυποψίαστα ώστε να γίνουν μαριονέτες του αρχηγού τους, τι σημαίνει παιδαγωγία και τι σημαίνει αυτοθαυμασμός στην τάξη, τι σημαίνει οικογένεια όταν πλέον οι παραδοσιακοί δεσμοί της δεν υφίστανται και το ανώριμο παιδί αναζητά τελικά αλλού την εστία και τη θαλπωρή.

Μάλλον, ναι, όλη η ταινία ήταν μια παραβολή για το τι μπορεί να σημαίνει οικογένεια σε μια κοινωνία που δεν έχει απλώς μεταβληθεί το παραδοσιακό σχήμα της εστίας, αλλά τα ίδια τα παιδιά είναι αφημένα στην τύχη τους, όπου το σχολείο λειτουργεί ως πάρκινγκ σωμάτων και ψυχών. Ο paterfamilias είναι κάτι άγνωστο, οι πρόγονοι και οι θεοί του σπιτιού έχουν εξοριστεί για να καταλάβουν τη θέση τους νέα σύμβολα, και ο έφηβος βρίσκει μόνο στο σχολείο τον χώρο προστασίας και κοινωνικοποίησης.

Η αποτυχία του πειράματος

Η ιδέα της ταινίας βασίζεται στο πείραμα πειθαρχίας που εφαρμόζει ο καθηγητής στην τάξη του. Τα παιδιά καλούνται να επαναλάβουν ασκήσεις ομοιομορφίας με βηματισμούς, ανατάσεις των χεριών και στάσεις του σώματος. Και δέχονται. Γιατί είναι εύπλαστα, εφόσον εμπιστευτούν τον δάσκαλό τους. Αλλά, την ίδια στιγμή δεν έχουν κρίση, και δεν μπορούν να εννοήσουν τις συνέπειες που μπορεί να έχουν συμπεριφορές που πηγάζουν από τη δύναμη της ομάδας, και κυρίως τη συναίσθηση ότι τα μέλη του Κύματος είναι εκλεκτοί, και έχουν ανάγκη να το δείξουν στην πόλη τους, να το βροντοφωνάξουν με γκράφιτι, αυτοκόλλητα και συνθήματα. Ταυτόχρονα, ο καθένας ανάλαβε και από έναν νέο ρόλο μέσα στην ομάδα, όταν κλήθηκαν να είναι δημιουργικοί για τη νεοϊδρυμένη κοινότητα. Άλλος θα έφτιαχνε ιστότοπο, άλλος το σήμα, άλλος θα έγραφε κείμενα. Ο πιο ακοινώνητος, ο Τιμ, θα γίνει ο φρουρός του αρχηγού-δασκάλου.

Πόσο εύκολη είναι η αναβίωση του φασισμού;

Το σενάριο βασίστηκε σε ένα αληθινό πείραμα που έγινε το 1967 από τον Ron Jones στην Καλιφόρνια, σε ένα σχολείο στο Palo Alto που έκλεισε το 1979. Εδώ, η υπόθεση μεταφέρεται σε ένα σύγχρον γερμανικό σχολείο.

Το μεγάλο πρόβλημα στην ταινία είναι η ιδέα ότι τα δρώμενα εξελίσσονται μόνο σε μια εβδομάδα, άρα η νοοτροπία εγκαθίσταται ταχύτατα, οι αποφάσεις που καλούνται να λάβουν τα παιδιά γίνονται σχεδόν αυτόματα, χωρίς άλλες διεργασίες.

Ακριβώς και για αυτό είναι ανύπαρκτες οι παρεμβάσεις μελών της σχολικής κοινότητας, οι γονείς είναι απόντες, οι άλλοι καθηγητές διαμαρτύρονται ελάχιστα, η διευθύντρια καλύπτει τον καθηγητή που πειραματίζεται, ο οποίος δείχνει να έχει πλήρη ασυλία για να διαπράξει όποιο σχέδιο του κατέβει. Μόνες αντιδράσεις από τη γυναίκα του δάσκαλου και από δύο μαθήτριες. Όλοι οι άλλοι, και οι πιο αντιδραστικοί γοητεύονται και εντάσσονται στο Κύμα. Σίγουρα, στο σενάριο υπάρχουν κι άλλα τρωτά σημεία. Όμως είναι τόσο μεγάλη η δύναμη του μοντάζ που δένει τέλεια με την καταπληκτική μουσική (Heiko Maile), τα παιδιά είναι τόσο αληθινά (θα μπορούσαν να είναι παιδιά οποιουδήποτε δυτικού σχολείου), και κυρίως ο δάσκαλος είναι τόσο πεισμένος για την αλήθεια του πειράματος, που δεν εξυπηρετεί καμιά απολύτως παιδαγωγική διαδικασία αλλά αποκλειστικά τις δικές του ανάγκες επιβεβαίωσης, που τελικά παρασύρει και τον θεατή στη φρίκη που εγκυμονεί μια τέτοια υπόθεση.

Ο δάσκαλος που είναι ο κυρίως υπεύθυνος για την καθοδήγηση της αγέλης, δεν έχει ο ίδιος τη δυνατότητα να διακρίνει τι μπορεί να συμβεί από παιδιά που δεν ξέρουν να διαχειριστούν τον ρόλο που τους έχει ανατεθεί, και στο όνομα αυτού του ρόλου-ιδέας μπορούν να διαπράξουν οποιαδήποτε παλαβομάρα.

Διαχείριση ομάδας

Το πρόβλημα του δασκάλου είναι ότι δεν κατάφερε να δείξει στους μαθητές του ότι όσα έγιναν στο μάθημα είχαν χαρακτήτα προσομοίωσης. Όλα, δηλαδή, ανήκαν σε ένα παιχνίδι για να συνειδητοποιήσουν τι σημαίνει απολυταρχία και δύναμη της ομάδας που είναι δεμένη με σύμβολα και όραμα. Και επειδή δεν είχαν και τα ίδια τα παιδιά διάκριση των ορίων παιχνιδιού και πραγματικότητας ταύτισαν την πραγματικότητα του ρόλου με την πραγματική πραγματικότητα, το εργαστήριο της τάξης με τη ζωή τους. Και βέβαια, αυτό το μοιραίο λάθος που οφείλεται στον δάσκαλο εγείρει ξανά ερωτηματικά για την αληθοφάνεια του σεναρίου, αλλά μήπως δεν υπάρχουν παρόμοιοι δάσκαλοι, και στην Ελλάδα;

Ακριβώς, για αυτό, σκέπτομαι, ότι η ταινία είναι τρομερά διδακτική για πολλούς εκπαιδευτικούς που καλούνται να διαχειριστούν ομάδες με εργαλεία από το εκπαιδευτικό δράμα ή με ασκήσεις θεατρικού παιγνιδιού. Πέρα από το γεγονός ότι δεν είναι ειδικοί, αλλά είναι άσχετοι ή στην καλύτερη έχουν συμμετάσχει σε κάποιο ταχύρυθμο σεμινάριο διαχείρισης κρίσεων, με ελαφριά καρδιά και χωρίς να σέβονται την ευαισθησία των μαθητών (μικρών ή μεγαλύτερων), πειραματίζονται κυριολεκτικά πάνω στις ψυχές τους, χωρίς να μπορούν να αισθανθούν τις συνέπειες… Και το χειρότερο είναι ότι οι «δάσκαλοι» αυτοί αισθάνονται μικροί μεσσίες, σχεδόν ψυχοθεραπευτές, μικροί γκουρού που ικανοποιούν τον ναρκισισμό τους…

Το Κύμα του Dennis Gansel (γεννήθηκε στο Ανόβερο το 1973)

(από Ardalion`s Weblog, ramnousia)