Το μήλο της Εδέμ και τα μήλα των Εσπερίδων (μέρος 1ο)

Το μήλο είναι από τα πλέον δημοφιλή φρούτα και ένας από τους πρώτους καρπούς που καλλιεργήθηκαν, γνωστό για τις βιταμίνες του και την ευεργετική επίδραση που έχει η κατανάλωσή του στην ανθρώπινη υγεία, μέσω της σημαντικής τόνωσης που προσφέρει στο ανοσοποιητικό σύστημα. Πέρα από αυτά, όμως, είναι ένα φρούτο που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο σε μυστηριώδεις, απόκρυφες ιστορίες που μας έχει διασώσει η παράδοση από το βάθος των αιώνων, με τις πλέον γνωστές από αυτές να είναι δύο: το περίφημο μήλο που οδήγησε στην...
πτώση των πρωτόπλαστων και τα χρυσά μήλα των εσπερίδων, έναν από τους τελευταίους άθλους του Ηρακλή.

Θα ασχοληθούμε με αυτές τις δύο ιστορίες στο άρθρο αυτό και θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τι ήθελαν να πουν στις επερχόμενες γενεές εκείνοι που τις εμπνεύστηκαν. Γιατί επιλέχθηκε το μήλο και όχι κάποιο άλλο φρούτο; Προφανώς κάτι συμβολίζει και είναι αυτές τις συμβολικές διαδρομές που θα επιχειρήσουμε να ακολουθήσουμε σήμερα. Όπως και κάθε φορά, δεν αξιώνω κανένα δογματισμό και καμία αποκλειστικότητα στην ερμηνεία, περπατώντας το μονοπάτι της είτε βαδίζοντας πάνω στα χνάρια άλλων είτε αφήνοντας τα χνάρια από τα δικά μου βήματα, όπου νομίζω. Διότι σημασία δεν έχει ποιά θα είναι η προσωπικότητα εκείνη που θα προτείνει την “καλύτερη” επεξήγηση σε τέτοιες ιστορίες. Κατά πολύ σημαντικότερο είναι το μέρος από την αλήθεια που θα αποκαλυφθεί και το κατά πόσο και με ποιόν τρόπο αυτή θα αποτελέσει βιωματική εμπειρία για τον καθένα από εμάς ξεχωριστά. Ας πάμε να δούμε τις ιστορίες, όμως και ας προσπαθήσουμε να δούμε τι είναι αυτό που θέλουν να μας πουν.

Το “ξύλο” της Εδέμ που έγινε “μήλο”

“ Και ενετειλατο Κυριος ο Θεος τω Αδαμ λεγων. Απο παντος ξυλου του εν τω παραδεισω βρωσει φαγη, απο δε του ξυλου του γινωσκειν καλον και πονηρον, ου φαγεσθε απ’ αυτου, η δ’ αν ημερα φαγητε απ’ αυτου, θανατω αποθανεισθε” (Γεν. β’ 16 – 17).

Λίγο παρακάτω, η ιστορία κορυφώνεται: ” Ο δε οφις ειπεν τη γυναικι. Τι οτι ειπεν ο Θεος ου μη φαγητε απο παντος ξυλου του παραδεισου; Και ειπεν η γυνη τω οφει, απο ξυλου του παραδεισου φαγουμεθα, απο δε του καρπου του ξυλου, ο εστιν εν μεσω του παραδεισου, ειπεν ο Θεος ου φαγεσθε απ’ αυτου, ου δε μη αψησθε αυτου ινα μη αποθανειτε. Και ειπεν ο οφις τη γυναικι: ου θανατω αποθανεισθε, ηδει γαρ ο Θεος οτι η αν ημερα φαγητε απ’ αυτου, διανοιχθησονται υμων οι οφθαλμοι και εσεσθε ως θεοι, γινωσκοντες καλον και πονηρον“. (Γεν. γ’ 1 – 5)

Η ιστορία είναι γνωστή σε όλους. Η Εύα απλώνει το χέρι, τρώει τον καρπό, προσφέρει και στον Αδάμ και τότε “διανοίχθησαν οι οφθαλμοι των δυο και εγνωσαν οτι γυμνοι ησαν και ερραψαν φυλλα συκης και εποιησαν αυτοις περιζωματα” (Γεν. γ’ 7) Έπειτα, αφού εξακριβώθηκε τι είχε συμβεί, ο Θεός τους έζωσε με δερμάτινους χιτώνες, τους έδιωξε από τον Παράδεισο και όρισε τα Χερουβείμ με τις περιστρεφόμενες πύρινες ρομφαίες να φυλάνε το δέντρο.

Τα μήλα των Εσπερίδων

Στον ενδέκατο άθλο του ο Ηρακλής υποχρεώθηκε να φέρει στον Ευρυσθέα τα χρυσά μήλα από τη χώρα των Υπερβορείων. Τα μήλα αυτά είχαν δοθεί από τη Γαία ως δώρο στους γάμους του Δία και της Ήρας και πλέον φυλάσσονταν στον κήπο των Εσπερίδων από τον Δράκοντα Λάδωνα, που είχε εκατό κεφάλια. Ο Ηρακλής ξεκίνησε για την αποστολή αλλά μη γνωρίζοντας που βρίσκεται ο κήπος αυτός γύρισε όλο τον κόσμο και έκανε μερικούς υποάθλους, όπως το να σκοτώσει τον Ανταίο και το Βουσίρι και να απελευθερώσει τον Προμηθέα απλό τα δεσμά του. Τελικά, κατά προτροπή των Νυμφών, αναζήτησε το Νηρέα και όταν αποφάσισε να ακολουθήσει τη συμβουλή του, έφτασε τελικά στην Υπερβορεία και βρήκε τον Άτλαντα να κρατάει στους ώμους του τον Κόσμο. Ακολουθώντας τη συμβουλή του Νηρέα, κατά μία εκδοχή, κράτησε για λίγο εκείνος το βάρος του κόσμου και ο Άτλαντας του έφερε τα μήλα αλλά δεν δέχτηκε να συνεχίσει την τιμωρία που του είχε επιβληθεί. Τότε ο Ηρακλής τον ξεγέλασε, πήρε τα μήλα και τα πήγε στον Ευρυσθέα, ο οποίος του τα έδωσε ως δώρο κι εκείνος με τη σειρά του τα πρόσφερε στην Αθηνά που τόσο τον είχε βοηθήσει. Η θεά τα δέχτηκε και τα επέστρεψε πίσω στις Εσπερίδες. Φυσικά υπάρχουν διάφορες παραλλαγές αλλά ο κορμός της ιστορίας είναι αυτός που αναφέρθηκε σε γενικές γραμμές.

Γενικές – εισαγωγικές παρατηρήσεις

Πριν περάσουμε σε μια πιο αναλυτική διείσδυση στα μυστικά των μύθων, υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά που θα επισημάνουμε εξ αρχής.

Όπως παρατηρήσατε, στο κείμενο της Γένεσης δεν αναφέρεται ο καρπός “μήλο” αλλά μιλάει γενικά για “ξύλο”. Στην πραγματικότητα ο συσχετισμός του μήλου με τον απαγορευμένο καρπό έγινε μάλλον από τους καλλιτέχνες ζωγράφους της Αναγέννησης, οι οποίοι πιθανώς να είχαν υπόψη τους τον ενδέκατο άθλο του Ηρακλή αλλά σίγουρα κινούνταν υπό την επίδραση κάποιων ας τους πούμε αρχετυπικών εννοιών, οι οποίες ήταν αυτές που καθοδήγησαν τη διάνοια, τη φαντασία τους και εν τέλει το ίδιο το πινέλο τους ώστε να συσχετίσουν το ξύλο με το μήλο.

Δεύτερον, στην περίπτωση του χριστιανικού μύθου το δέντρο βρισκόταν εκεί που κατοικούσαν οι πρωτόπλαστοι, στο μέσο του Παραδείσου, στην περίπτωση του αρχαιοελληνικού ο ήρωας χρειάστηκε να ψάξει πολύ για να βρει τον τόπο όπου φύτρωναν τα μήλα, την Υπερβορεία, δηλαδή.

Τρίτον και στις δύο περιπτώσεις υπήρξε ένας όφις ή ένας δράκοντας κοντά στους καρπούς, ως φύλακάς τους στη δεύτερη περίπτωση. Αλλά και στο χριστιανικό μύθο ο Αδάμ έχει οριστεί ως φύλακας και συντηρητής του Κήπου της Εδέμ, “εργάζεσθαι αυτόν και φυλάσσειν” (Γεν. β’, 15)

Τέταρτον και στις δύο ιστορίες, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, οι καρποί παρέμειναν εκεί όπου βρίσκονταν. Στο χριστιανικό μύθο έμειναν στον Παράδεισο με φύλακες τα Χερουβείμ και στον αρχαιοελληνικό επιστράφηκαν στην Υπερβορεία από τη Θεά Αθηνά.

Πέμπτον και στις δύο ιστορίες οι καρποί είναι θεϊκής προέλευσης. Στη Γένεση δημιουργήθηκαν από το Θεό και βρίσκονταν στο μέσο του Κήπου που εκείνος έφτιαξε, στην ελληνική ιστορία δόθηκαν από τη Θεά Γαία ως δώρο σε γάμους Θεών.

Έκτον οι τόποι όπου φυλάσσονταν οι καρποί ήταν τόποι όπου ναι μεν ζούσαν άνθρωποι αλλά παράλληλα ζούσαν και Θεοί. Στην πρώτη ιστορία αναφερόμαστε στο Θεό Ιεβέ και στη δεύτερη στο Θεό Απόλλωνα.

Αυτά τα στοιχεία είναι αρκετά προς το παρόν για να αποτελέσουν οδηγούς της σκέψης μας αλλά και για να καταδείξουν στον κάθε αναγνώστη πως οι ιστορίες αυτές έχουν αρκετά κοινά σημεία και θέλουν να μας μεταφέρουν το ίδιο πράγμα, το οποίο και θα προσπαθήσουμε να δείξουμε, αφού πρώτα ασχοληθούμε με λίγη γεωγραφία.

Ο Κήπος της Εδέμ

” Και εφύτευσεν ο Θεός παραδεισον εν Εδεμ κατα Ανατολας και εθετο εκει τον ανθρωπον, ον επλασε (…) ποταμος δε εκπορευεται εξ Εδεμ ποτιζειν τον παραδεισον. Εκειθεν αφοριζεται εις τεσσερις αρχας. Ονομα τω ενι Φισων, ουτως ο κυκλων πασαν την γην Ευιλατ, εκει ου εστιν το χρυσιον. Το δε χρυσιον της γης εκεινης καλον και εκει εστιν ο ανθραξ και ο λιθος ο πρασινος. Και ονομα τω ποταμω τω δευτερω Γεων, ουτος ο κυκλων πασαν την γην αιθιοπιας. Και ο ποταμος ο τριτος Τιγρης, ουτος ο προπορευομενος κατεναντι Ασσυριων. ο δε ποταμος ο τεταρτος Ευφρατης”Πολλές απόπειρες έγιναν να τοποθετηθεί ο Κήπος της Εδέμ σε ένα γνωστό γεωγραφικό τόπο μιας και οι δύο από τους ποταμούς, ο Τίγρης και ο Ευφράτης, είναι υπαρκτοί στη γη του σημερινού Ιράκ. Το πρόβλημα είναι οι άλλοι δύο όμως, ο Φισών και ο Γεών. Ο πρώτος αναφέρεται ότι βρίσκεται στη γη Ευιλάτ και ο δεύτερος στην Αιθιοπία, η οποία έτσι κι αλλιώς απέχει κατά χιλιάδες χιλιόμετρα από το Ιράκ. Άλλωστε, το κείμενο αναφέρεται σε έναν κεντρικό ποταμό, ο οποίος διακλαδίζεται στους τέσσερις προαναφερόμενους κλάδους. Ένας τέτοιος ποταμός στη σημερινή εποχή και στη συγκεκριμένη γεωγραφία, δεν υπάρχει και οι περισσότεροι θεωρούν πως η Γένεση “τοποθετεί” τον κήπο της Εδέμ κάπου στην ευρύτερη Μεσοποταμία. Άλλωστε η λέξη “Εδέμ” προέρχεται από τη σουμεριακή “edin” που σημαίνει πεδιάδα. Είναι όμως πράγματι έτσι;

(συνεχίζεται)

(από fireoffohat)