Η αιώνια φωτογραφία...

Η ιστορία της πασίγνωστης πλέον φωτογραφίας του Τσε Γκεβάρα την οποία τράβηξε στην Κούβα το 1960 ο Αλμπέρτο Ντίας Γκουτιέρες, γνωστότερος ως Κόρντα. Η μεταμόρφωση ενός συμβόλου σε προϊόν. 

Ο Τσε Γκεβάρα είναι το μεγαλύτερο σύμβολο της ριζοσπαστικής και αριστερής νεολαίας μεταπολεμικά. Και χωρίς αμφιβολία ο υπ΄ αριθμόν ένα ρομαντικός ήρωας του 20ού αιώνα, πιο θρυλικός από οποιονδήποτε άλλον αντίστοιχο από τον 18ο ακόμη αιώνα. Η απήχησή του ή καλύτερα η γοητεία του μοιάζει να ξεπερνά και εκείνη των ηρώων μεγάλων...

επαναστάσεων, όπως η Γαλλική ή η Οκτωβριανή. Ούτε ο Ροβεσπιέρος ούτε ο Λένιν ή η Ρόζα Λούξεμπουργκ συγκίνησαν την παγκόσμια νεολαία όπως εκείνος ο ασθματικός νέος γιατρός με τον μπερέ και το πούρο από την Αργεντινή. Και είναι ασφαλώς εντυπωσιακό ότι η γοητεία αυτή εξακολουθεί να λειτουργεί 52 χρόνια μετά την εκτέλεσή του τον Οκτώβριο του 1967 στη Βολιβία. Μισό και πλέον αιώνα μετά τη δολοφονία του ο ρομαντικός επαναστάτης της Λατινικής Αμερικής ζει. Είναι μια ζωή μεταθανάτια που ούτε ο ίδιος την είχε ονειρευτεί ούτε οι σύντροφοί του μπορούσαν να τη φανταστούν. Και αυτή η μεταθανάτια ζωή εκφράζεται από την απίστευτη απήχηση μιας φωτογραφίας που είναι γνωστή από την Παταγωνία ως τη Νέα Ζηλανδία και από το Τόκιο ως το Ρέικιαβικ. Μιας φωτογραφίας που έχει αναπαραχθεί και κυκλοφορεί σε δισεκατομμύρια αντίτυπα: σε αφίσες, σε τοίχους φοιτητικών δωματίων, σε φλιτζάνια του τσαγιού και του καφέ, στα μαγιό διάσημων φωτομοντέλων, στο δεξί μπράτσο του Μαραντόνα, σε ετικέτες κρασιών, ακόμη και σε προφυλακτικά. Δεν είναι συμπτωματικό που η εικόνα αυτή λειτούργησε καταλυτικά ώστε, σύμφωνα με την πασίγνωστη φράση, το πρόσωπο του Τσε να γίνει«το όνειρο του κάθε εμπόρου».

Χωρίς ημερομηνία λήξεως

«Μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις» λέει η κοινοτοπία η οποία λανθασμένα αποδίδεται στους Κινέζους. Η φωτογραφία του Τσε ωστόσο αξίζει δισεκατομμύρια λέξειςκαι άλλα τόσα δολάρια. Αλλά αυτός που την τράβηξε δεν κατάφερε να γίνει πλούσιος, όπως θα περίμενε κανείς. Ούτε ο ίδιος ούτε η Κούβα όπου τραβήχτηκε.

Ο Μάικλ Κέισι, επικεφαλής του γραφείου της Dow Jones Νewswires έγραψε ένα εκτενές βιβλίο, ο τίτλος του οποίου δεν αφήνει εξαρχής καμία αμφιβολία για το περιεχόμενό του: Che΄s Αfterlife (Η μεταθανάτια ζωή του Τσε)

. Ο Κέισι θέλησε να δείξει ποιες είναι οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν οι μηχανισμοί οι οποίοι μεταμορφώνουν τον μύθο και τη φήμη σε χρήμα, πώς επιβάλλονται και πώς επιδρούν σε βάθος χρόνου- και σε τεράστια στρώματα του πληθυσμού. Δηλαδή, με άλλα λόγια, έγραψε ένα βιβλίο για τη μαζική κουλτούρα και τον τρόπο που οικειοποιείται και μετατρέπει σε εμπόρευμα ένα σύμβολο, μια ιδέα, την εικόνα μιας στιγμής που εγγράφεται ανεξίτηλα επάνω στο ύφασμα του χρόνου και μολονότι πολλαπλασιάζεται ασταμάτητα- ή ακριβώς γι΄ αυτόπαραμένει σταθερά αποτυπωμένη στη μνήμη και στις συνειδήσεις. Ο Τσε μέσω της φωτογραφίας του δείχνει σαν να υπάρχει σε ένα διαρκές παρόν που σφραγίζει την αιωνιότητα. Και μια τέτοια εικόνα δεν μπορεί παρά να είναιτο όνειρο κάθε εμπόρου , αφού συνιστά προϊόν χωρίς ημερομηνία λήξεως.

Η φωτογραφία τραβήχτηκε στην Κούβα το 1960 από τον Αλμπέρτο Ντίας Γκουτιέρες, γνωστότερο ως Κόρντα. Είναι ένα γκρο πλαν όπου ο Τσε φαίνεται να κοιτάζει σε ένα απροσδιόριστο πεδίο (δηλαδή στο μέλλον). Δεν υπάρχει περίγυρος, δεν υπάρχει στιγμή, η φωτογραφία είναι αιώνια, λες και ο Γκεβάρα αναστήθηκε και πήρε τη μορφή ενός Λατινοαμερικανού Χριστού, που ωστόσο κανείς δεν μπορεί να τον σταυρώσει. Ο Κέισι γράφει ότι η φωτογραφία σε προκαλεί να την ακουμπήσεις με το δάχτυλο, όπως το πορτρέτο της Μόνα Λίζα. Αυτή η αίσθηση της αμεσότητας και ταυτοχρόνως της ρομαντικής απόστασης είναι που, σύμφωνα με τον ίδιο, συνιστά τη γοητεία της. Ο Κάστρο το είχε αντιληφθεί πολύ νωρίς- από το 1967 και πριν από τη δολοφονία του Τσε-, γι΄ αυτό χρησιμοποίησε τη φωτογραφία στο συμβολικό επίπεδο, αναδεικνύοντάς την σε εμβληματικό γνώρισμα της κουβανικής επανάστασης και κατ΄ επέκταση της Λατινικής Αμερικής. Απέναντι στο δολάριο υψωνόταν η εικόνα ενός αδιάφθορου, ενός αγνού οραματιστή, που με τη βοήθεια των λαϊκών στρωμάτων θα κατατρόπωνε τους εμπόρους. Εκτός βεβαίως από αυτήν, υπήρξαν και άλλες: ο Τσε και το πούρο του- η Κούβα· ο Τσε και ο μπερές του- η επανάσταση· το κόκκινο άστρο.

Μεταμοντέρνα εικόνα

Η φωτογραφία του Κόρντα όμως είναι εκείνη που μεταφέρθηκε παντού. Πριν από το τέλος της δεκαετίας του ΄60 ήταν ήδη ένα, ας πούμε, εικόνισμα της επανάστασης, το γοητευτικότερο τοτέμ της ουτοπίας. Κάποια στιγμή ωστόσο ο αντίπαλος αντελήφθη ότι υπήρχαν εκατοντάδες εκατομμύρια καταναλωτές έτοιμοι να αγοράσουν μια υπόσχεση, ένα σύμβολο, την πραγματικότητα του αδύνατου, όπως θα έλεγαν οι υπερρεαλιστές. Ο Τσε δεν είχε καμία σχέση με τους γκρίζους και άχαρους ηγέτες της πρώην Σοβιετικής Ενωσης. Τα αγέλαστα σιβηριανά πρόσωπα του πολιτικού γραφείου της ΕΣΣΔ έμοιαζαν απελπιστικά άχαρα και πληκτικά μπροστά στο πορτρέτο του νέου αργεντινού γιατρού που εκτελέστηκε στη Βολιβία.

Η ευρωπαϊκή Αριστερά είχε έναν επιπλέον λόγο να τον «υιοθετήσει» στο συμβολικό πεδίο. Ο Τσε είχε ασκήσει σκληρή κριτική εναντίον της ΕΣΣΔ, για την οποία οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες της Ευρώπης που υποστήριζαν την Αριστερά ένιωθαν μια δυσαρέσκεια η οποία έφτανε συχνά στο επίπεδο της καθολικής απόρριψης.

Αλλά η εμπορευματοποίηση της φωτογραφίας του Τσε συνέβη στις ΗΠΑ και από εκεί μεταφέρθηκε στον υπόλοιπο κόσμο, και μάλιστα σε μεγάλα στρώματα του γενικού πληθυσμού που δεν ανήκαν στην Αριστερά. Η αμερικανική νεολαία που βρισκόταν στην πλέον ριζοσπαστική της περίοδο ανακάλυπτε στο πρόσωπό του το ίνδαλμά της. Και αυτό μετά τη δολοφονία του υπερυψώθηκε και πήρε ένα σχεδόν θρησκευτικό περιεχόμενο. Σχεδόν κάθε μορφή αντίστασης στην καταπίεση ή στην όποια μορφή ολοκληρωτισμού με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο παρέπεμπε στον Τσε. Η παρατήρηση του συγγραφέα ότι η φωτογραφία αυτή λειτουργεί ως «ένα είδος μεταμοντέρνας εικόνας που μπορεί να υποδηλώνει οτιδήποτε στον οποιονδήποτε» δείχνει και το μέγεθος της επίδρασής της.

Η φωτογραφία είναι ένα τοτέμ της βιομηχανικής εποχής που αποτυπώνει τρία πράγματα: τον επαναστάτη που κινείται στον ιστορικό χρόνο, αλλά και στο άχρονο τοπίο της ουτοπίας· τον αδιάφθορο που δίνει νόημα στο όνειρο· τον ήρεμο, τον αγέρωχο, τον νέο και τον ελκυστικό, που δείχνει ότι η επανάσταση είναι καθαρή και ωραία, και ότι μπορούμε να την αγγίξουμε όπως βάζουμε το χέρι επάνω στην αφίσα. Η εμπορευματοποίηση φυσικά δείχνει και κάτι ακόμη: πως η εικόνα είναι ισχυρότερη από τις ιδέες που υποδηλώνει, ότι αυτή τις κινεί.

Οι διαφημιστές στη λεωφόρο Μάντισον γνωρίζουν ότι καμία διαφήμιση δεν μπορεί να επιτύχει χωρίς συναισθηματικό περιεχόμενο. Εδώ όμως το συναίσθημα μεταφέρει στον θεατή τις ιδέες και τη φαντασιακή τους απεικόνιση ταυτοχρόνως σε ένα και μόνο πρόσωπο. Πίσω από αυτό ο θεατής θέλει να δει τον εαυτό του.

Ο φωτογράφος Αλμπέρτο Ντίας Γκουτιέρες πέθανε το 2001. Η Κούβα μόλις το 1997 υπέγραψε τη Συνθήκη της Βέρνης για τα πνευματικά δικαιώματα.

Ο Γκουτιέρες δεν πρόλαβε να πλουτίσει. Πλούτισαν τελικά οι άλλοι. Και αυτοί ήταν κυρίως οι αντίπαλοι, που καθώς φαίνεται θα συνεχίσουν να πλουτίζουν, γιατί τώρα η εικόνα έχει υπερβεί πλέον το όποιο της μήνυμα, γι΄ αυτό και «μπορεί» να συνοδεύεται από τα πιο παρανοϊκά σχόλια, όπως αυτά μιας αυστραλέζικης εταιρείας παγωτού, ένα είδος του οποίου το ονομάζει «βύσσινο Γκεβάρα». Δοκιμάστε το, είναι μοναδικό, ισχυρίζονται. Και για να πεισθείτε, καταλήγουν: «Ο επαναστατικός αγώνας των βύσσινων συνετρίβη καθώς παγιδεύτηκαν ανάμεσα σε δύο στρώματα σοκολάτας. Είθε η μνήμη τους να παραμείνει στο στόμα σας». Σε τούτη τη μεταμοντέρνα εποχή, ως φαίνεται, ουδείς ορρωδεί προ ουδενός.

του ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗ

(από tovima, ΑΠΕ ΜΠΕ)